Thơ Taras Shevchenko

Taras Hryhorovych Shevchenko (tiếng Ukraina: Тарáс Григóрович Шевчéнко; 9 tháng 3 năm 1814 – 10 tháng 3 năm 1861) là Đại thi hào dân tộc, họa sĩ, viện sĩ, chiến sĩ đấu tranhvì dân tộc Ukraina, người phát triển và hoàn thiện nền văn học mới và ngôn ngữ mới của Ukraina.

Taras Shevchenko sinh tại làng Moryntsy, châu Kiev, Đế quốc Nga (nay là tỉnh Cherkasy của Ukraina). Là con một gia đình nông nô, cũng như cả gia đình mình, Taras là sở hữu của địa chủ Pavlo Engelhardt. Chín tuổi ông mồ côi mẹ, ba năm sau mồ côi cha, vì thế từ nhỏ Taras đã phải lao động vất vả chăn dắt gia súc ngoài đồng cỏ. Mười lăm tuổi Taras được xung vào đám "tiểu đồng" cần vụ của chủ. Sớm nhận ra những tài năng của cậu bé Taras, Pavel Engelhardt đã gửi cậu học vẽ cùng họa sĩ Jan Rustem ở Đại học Vilnius. Sau khi chuyển đến Saint Petersburg, Shevchenko được tiếp tục học vẽ bốn năm. Ngày 22 tháng 4 năm 1838, chàng trai Taras được một số văn nghệ sĩ Nga bỏ tiền ra trả cho địa chủ Engelhardt để chuộc thành người tự do. Taras Shevchenko trở thành sinh viên Học viện Mỹ thuật, trực tiếp theo học danh họa Karl Pavlovich Briullov.

Ngoài việc học vẽ ở Học viện Mỹ thuật, Shevchenko còn say mê sáng tác thơ ca. Tập thơ đầu tay nhỏ bé của Shevchenko có tên là Người hát rong (Kobzar) xuất bản năm 1840 nhờ tiền của một người bạn Ukraina của mình. Tập thơ nhỏ, chỉ với 8 bài thơ và trường ca này đã gây một ấn tượng mạnh mẽ cho người đọc Ukraina cũng như người đọc Nga.

Năm 1841, Shevchenko sáng tác bản trường ca lớn Haydamaky miêu tả cuộc khởi nghĩa nông dân 1768. Cũng như tập thơ đầu tay Người hát rong, bản trường ca Haydamaky đã thành công lớn. Tiếp theo xuất hiện những tác phẩm thơ ca khác đều có giá trị: Hamalya, Trizna, Giấc mơ v.v.

Năm 1845, Shevchenko tốt nghiệp Học viện Mỹ thuật, và trở về Ukraina bắt đầu làm việc tại ủy ban khảo cổ học. Vì giao du với các thành viên trí thức tiến bộ, đặc biệt là với nhà hoạt động xã hội Nicolay Kostmarov, tham gia Hội ái hữu Thánh Cyril và Methodius –một tổ chức chính trị hoạt động bí mật ở Kiev nhằm chống lại chế độ nông nô, Shevchenko đã bị bắt cùng 10 người khác trong tổ chức. Tất cả những người này phải chịu những hình phạt khác nhau vì tội tổ chức các hoạt động chính trị, trong đó Shevchenko bị hình phạt nặng nhất vì trường ca Giấc mơ đã châm biếm hoàng hậu. Shevchenko bị đầy đi làm lính trơn ở tiểu đoàn tiền phương Orenburg, bị cấm sáng tác và đã phải sống ở nơi lưu đày xa xôi hẻo lánh suốt mười năm ròng.

Các năm 1848 – 1849 Shevchenko được tham gia đoàn thám hiểm ở biển Aral. Với sự ưu ái của các sĩ quan ở đây, Shevchenko được tự do sáng tác và kết quả là có nhiều tác phẩm thơ cũng như hội họa được sáng tác trong thời kỳ này.

Sau khi Sa hoàng Aleksandr II lên ngôi, năm 1857, Shevchenko được trả tự do. Ông được trở về Nizhny Novgorod, sau đó về Sankt-Peterburg. Thời kỳ này Shevchenko tiếp tục viết, vẽ và tập hợp những sáng tác trong thời kỳ lưu đày.

Năm 1859 ông về thăm quê hương Ukraina. Ngày 2 tháng 9 năm 1860 Shevchenko được phong Viện sĩ của Viện hàn lâm Nghệ thuật. Năm 1860, tại Saint Petersburg, Shevchenko cho xuất bản lại bản mới của tập thơ Người hát rong (Kobzar).

Sau những năm tháng cơ cực tù đầy, Shevchenko có dự định trở về Ukraina sinh sống, đã có ý định mua đất làm nhà ở Ukraina và sẽ cưới vợ nhưng ông đã lâm bệnh hiểm nghèo. Buổi sáng ngày 10 tháng 3 năm 1861, Taras Hryhorovych Shevchenko qua đời.

Ông được chôn cất tại nghĩa trang Smolensky ở Saint Petersburg. 58 ngày sau đó, theo như Lời di chúc của Taras Shevchenko, hài cốt của ông được đem về an táng tại Đồi Chernecha (nay là Đồi Taras), thành phố Kaniv, tỉnh Cherkasy, bên sông Dnepr.

Di sản văn học của Taras Shevchenko được coi là nền tảng của văn học Ukraina, và đến một mức độ lớn hơn, là nền tảng của ngôn ngữ Ukraina hiện đại. Taras Shevchenko là người đầu tiên nâng thơ ca Ukraina lên ngang tầm các nền thơ khác của châu Âu.

Taras Shevchenko trở thành biểu tượng của dân tộc Ukraina. Trong lịch sử văn học thế giới, tên tuổi của ông đứng ngang hàng với những thiên tài về ngôn ngữ như Pushkin, Goethe, Maeterlinck... Thơ của ông được dịch ra hơn hai trăm thứ tiếng của thế giới.

Ngoài thơ ca, Taras Shevchenko còn để lại một số lượng lớn các tác phẩm văn xuôi (phần nhiều được viết bằng tiếng Nga) và một số lượng lớn các tác phẩm hội họa có giá trị về mặt nghệ thuật.

Di sản thơ ca của Taras Shevchenko là rất đồ sộ. Tuy nhiên, có thể nói rằng tất cả sức mạnh văn học của Shevchenko là ở tác phẩm Người hát rong (Kobzar). Nhìn bên ngoài, khối lượng của Người hát rong không lớn, nhưng nội dung bên trong lại là một tượng đài văn học phức tạp và phong phú: đấy là ngôn ngữ tiếng Ukraina trong lịch sử phát triển của nó, là chế độ nông nô và cuộc sống nhà binh khắc nghiệt cùng với những hoài niệm về ý chí tự do của phong trào Cô-dắc. Ở đây có một sự kết hợp tuyệt vời từ các ảnh hưởng: một mặt, từ ảnh hưởng của nhà triết học Ukraina, HryhoriiSkovoroda và từ những người hát rong dân gian, mặt khác – ảnh hưởng của Mickiewicz, Zhukovsky, Pushkin và Lermontov. Trong Người hát rong có vùng đấtthánh Kiev, có vùng thảo nguyên Zaporizhia, có cảnh điền viên của đời sống nông dân Ukraina bình dị – tất cả đấy là nguyên khí của quốc gia với những khía cạnh đặc sắc từ vẻ đẹp, vẻ trầm tư và nỗi buồn đặc trưng Ukraina. Thơ ca của Taras Shevchenko xuất phát từ thơ ca dân gian, gắn liền với sử thi Cô-dắc, với văn hóa cổ Ukraina và một phần văn hóa Ba Lan cũng như gần gũi với nhiều hình tượng trong Câu chuyện về cuộc hành binh Igor.

Tuy nhiên, thơ Shevchenko càng hay bao nhiêu, càng đặc sắc bao nhiêu thì khi dịch ra ngôn ngữ khác sẽ càng khó bấy nhiêu. Khó khăn lớn nhất trong việc nghiên cứu và dịch thơ Shevchenko ở chỗ là thơ ông thấm đượm tinh thần dân tộc, hòa quyện chặt chẽ với lời ru tiếng hát, với ngôn ngữ dân gian. Trong thơ ông hầu như không thể xác định được ở đâu là nơi thơ ca dân gian Ukraina kết thúc và ở đâu là nơi bắt đầu sáng tạo riêng của Shevchenko. Đây lại là trở ngại chính trong việc dịch thơ Taras Shevchenko ra các ngôn ngữ khác (trừ các ngôn ngữ thuộc nhóm Slavơ), đặc biệt là khi dịch ra tiếng Việt.

Thơ Taras Shevchenko lần đầu tiên được nhà thơ Tế Hanh dịch 2 bài ra tiếng Việt qua tiếng Pháp từ năm 1959. Năm 1961, kỷ niệm 100 ngày mất của nhà thơ, báo Văn học đăng một số bài thơ do Thúy Toàn và Nguyễn Xuân Sanh dịch từ tiếng Nga và tiếng Pháp. Kể từ đó, thơ của ông được một số người khác trích hoặc phỏng dịch qua các ngôn ngữ trung gian và đã đăng trên các báo, tạp chí của Việt Nam, tuy nhiên có thể nói rằng các bản dịch này có số lượng ít ỏi và chất lượng thì còn khoảng cách với tinh thần của thơ Taras Shevchenko.

Năm 2004 nhân dịp kỷ niệm 190 năm ngày sinh Taras Shevchenko, Hội Nhà văn Việt Nam xuất bản cuốn Thơ Taras Shevchenko gồm 36 bài thơ cùng với lời giới thiệu của ngài Pavlo Sultansky – Đại sứ đặc mệnh toàn quyền Ukraina tại Việt Nam. Đây là quyển Thơ Taras Shevchenko được Nguyễn Viết Thắng dịch trực tiếp từ nguyên bản tiếng Ukraina sang tiếng Việt.

Năm 2012, Hội Nhà văn Việt Nam in cuốn Thơ Taras Shevchenko gồm phần 1: 36 bài thơ in song ngữ Ukraina – Việt và phần 2: tập hợp tất cả các lần giới thiệu Taras Shevchenko tại Việt Nam kể từ năm 1959 cùng với phần dịch cũng như trích dịch, phỏng dịch thơ Taras Shevchenko sang tiếng Việt.

Hiện nay Nguyễn Viết Thắng đang thực hiện dự án "Taras Shevchenko – 150 bài thơ và trường ca". Đến thời điểm hiện tại đã có hơn 100 bài được dịch ra tiếng Việt, trong số này có những tập thơ quan trọng như Người hát rong, Thơ viết trong tù… hay các trường ca nổi tiếng như Katerina, Haydamaky… đã được dịch ra tiếng Việt.  

Trích 1 bài trong tập "Người Hát Rong"

CÂY DƯƠNG

Tiếng gió hú trong rừng

Gió đi dạo trên đồng

Gió làm cho cúi xuống

Sát đất một cây dương.

Thân cao và lá rộng

Màu xanh đến lạ lùng

Đồng ruộng, như đại dương

Bao la và xanh thắm.

Người buôn nhìn cây dương

Thấy lòng mình trĩu nặng

Người chăn cừu buổi sáng

Ngồi trên nấm mồ con

Thấy tê tái cõi lòng

Nhưng không còn gì hết

Cây dương đang dần chết

Nơi xứ lạ, cô đơn!

Chuyện vì đâu, do ai

Mà nên nông nỗi vậy?

Kể cho các cô gái

Xin hãy lắng nghe này.

Một cô gái mắt đen

Yêu một chàng Cô-dắc

Chàng cũng yêu thương nàng

Rồi ra đi và chết…

Giá như mà biết trước

Thì đã chẳng yêu đương

Giá biết chàng sẽ chết

Thì đã không buông chàng.

Giá như mà biết được

Thì không đợi đến đêm

Đã không đi lấy nước

Để gặp gỡ với chàng

Giá như mà biết được!...

Bởi vì không biết được

Điều phía trước đang chờ

Bởi thế mà số kiếp

Đừng căn vặn làm chi

Nhưng con tim biết được

Yêu ai. Cứ yêu đi

Một khi còn chưa về

Nằm ngủ yên dưới đất.

Bởi vì đôi mắt đẹp

Đâu có được lâu dài

Bởi vì trên gương mặt

Màu hồng đỏ chóng phai

Chỉ được đến nửa ngày

Lông mày đen phai nhạt

Em hãy yêu, hãy yêu

Như con tim vẫn biết.

Sơn ca cất tiếng hót

Trên cành cây kim ngân

Người Cô-dắc khẽ hát

Trong thung lũng một mình

Cô gái từ nhà tranh

Ra với người gặp gỡ

Người Cô-dắc hỏi nhỏ:

"Mẹ có đánh em không?"

Họ bên nhau, rất gần

Chim sơn ca vẫn hát

Gặp gỡ rồi ly biệt

Con tim đập rộn ràng…

Không ai nhìn thấy họ

Không có ai hỏi cả:

"Em ở đâu, với ai?"

Chỉ mình nàng biết thôi.

Đã yêu và dan díu

Con tim đã tái tê

Tim cảm nhận điều chi

Không biết cách bày tỏ

Chưa nói – còn lại đó

Vẫn ngày đêm thỏ thẻ

Bồ câu chẳng có đôi

Không ai nghe thấy cả…

Sơn ca không hát nữa

Bên hồ nước, trong rừng

Cô gái giờ không còn

Hát bên cây liễu nhỏ.

Đừng hát – cô đơn ạ

Cả thế giới hoang tàn

Không có chàng – người thân

Cũng là người xa lạ.

Thiếu chàng, vầng dương nhỏ

Như kẻ thù đang cười

Những nấm mồ khắp nơi…

Mà con tim rộn rã.

Một năm, hai năm qua

Người thương chẳng trở về

Nàng như hoa khô héo

Lặng lẽ như nấm mồ.

Mẹ không hỏi: "Điều gì

Mà nên nông nỗi vậy?"

Mẹ tìm cho con gái

Người giàu có nhưng già.

"Con về với người ta

Hãy nghe theo lời mẹ

Người cô đơn, giàu có

Con là một quý bà!"

"Con không làm quý bà

Con không đi đâu cả

Thà mẹ đem con mẹ

Chôn vùi xuống nấm mồ.

Thà rằng con nằm nghe

Lời nguyện cầu, than khóc

Thà rằng con sẽ chết

Hơn làm vợ ông già".

Bà mẹ không đầu hàng

Mẹ làm, như mẹ muốn

Cô gái đôi mắt đen

Héo hon và im lặng.

Rồi sau nàng quyết định

Tìm thầy bói trong đêm

Xem bao ngày được sống

Có còn gặp người thương?

"Bà yêu dấu của con

Tấm lòng con chân thành

Cho con biết sự thật

Những điều con ước mong.

Người yêu dấu của con

Còn sống, còn khỏe mạnh

Và có còn yêu mến

Hay đã bỏ rơi con.

Bà yêu dấu của con

Như bà cũng đã biết

Mẹ già con bắt ép

Con phải đi lấy chồng

Nhưng người đó con không

Một chút nào yêu hết

Con đã muốn trầm mình

Chỉ lòng còn thương tiếc.

Nếu người yêu con chết

Xin bà hãy làm cho

Để con không quay về

Không quay về nhà nữa

Ở nhà người ta đã

Chuẩn bị để cưới con".

"Được thôi, nhưng mà con

Nghe lời ta khuyên nhủ

Đau khổ ta cũng từng

Nên giờ ta hiểu rõ

Dù đã qua tất cả

Ta học được bao điều

Chuyện của con gái yêu

Ta từ lâu biết rõ

Ta từ lâu chuẩn bị

Một liều thuốc cho con."

Nói xong bà liền mang

Thứ thuốc đen như mực

"Con hãy lấy thuốc này

Rồi đứng kề bên giếng

Khi gà chưa gáy sáng

Hãy rửa mặt rửa mày

Sau đó con hãy uống

Và đừng sợ gì nghe!

Con cũng đừng nhìn xa

Dù tiếng kêu ở đó

Chạy đến nơi con đã

Chia tay với người ta.

Lúc đó giữa trời xa

Một vầng trăng sáng tỏ

Con uống thêm lần nữa

Chưa thấy – tiếp lần ba.

Sau lần một quay về

Với ngày xưa thiếu nữ

Sau lần hai – từ xa

Dồn dập bàn chân ngựa

Nếu người yêu còn đó

Sẽ lập tức quay về

Còn sau lần thứ ba…

Tốt nhất đừng hỏi nữa.

Đừng hỏi nữa, bởi vì

Tất cả vào trong nước

Bây giờ con hãy đi

Nhìn vẻ xưa nét đẹp".

Thế là nàng lấy thuốc

"Con xin cảm ơn bà"

Nàng lặng lẽ bước ra

Nghĩ: "Chắc không về được!"

Nàng rửa mặt, uống thuốc

Và không chỉ một lần

Mà ba lần liên tục

Rồi khóc và hát lên:

"Thiên nga của ta ơi

Hãy bơi đi trên biển

Cây dương của ta ơi

Hãy cao lên, hãy lớn

Hãy cao và thanh mảnh

Chạm tới đám mây kia

Hỏi trời: người ta yêu

Có còn yêu ta nữa?

Và cây dương hãy nhìn

Về bên kia biển cả

Vì bên kia – vui mừng

Còn bên này – đau khổ

Người yêu ta đâu đó

Đang rảo bước trên đồng

Mặc ta khóc, tháng năm

Phí hoài vì người đó.

Hãy nói rằng: thiên hạ

Đang chế giễu, đang cười

Ta sẽ chết, nếu người

Không còn quay về nữa!

Cả mẹ ta cũng thế

Mẹ muốn đem chôn vùi

Nhưng rồi ai sau này

Sẽ chăm lo cho mẹ

Biết lấy ai giúp đỡ

Ai an ủi mẹ già?

Ôi mẹ, mẹ của ta

Ôi người yêu, lạy Chúa!

Nếu người ta yêu thương

Không còn bên kia biển

Ngươi hãy khóc về đêm

Thâu đêm và suốt sáng

Cây dương ơi hãy lớn

Và cao hướng bầu trời

Còn thiên nga hãy bơi

Về phía bên kia biển!"

Nàng đã khóc và hát

Những câu hát đau buồn

Mặc cho người kinh ngạc

Nàng biến thành cây dương.

Không trở về nhà mình

Hạnh phúc chưa được hưởng

Cây dương cao, thanh mảnh

Vươn tới tận mây xanh.

Tiếng gió hú trong rừng

Gió đi dạo trên đồng

Gió làm cho cúi xuống

Sát đất một cây dương.

Xem thêm:

101 bài thơ và trường ca Song Ngữ:

http://thoshevchenko.blogspot.com/